Давайце прызнаемся шчыра, дарагія чытачы Zerkalo: большасць з вашых дзяцей або ўнукаў не надта любіць ўрокі беларускай літаратуры. Для кагосьці яна «сумная», для кагосьці «малацікавая». Шчырых фанатаў белліту ў школе меншасць, а выключэнні — дзякуючы самаадданай працы настаўнікаў — толькі пацвярджаюць правіла. Тлумачым, чаму гэтай любові няма адкуль з’явіцца.
Гэта рэдакцыйная калонка Zerkalo.io.
Прычын для нелюбові да белліту — вагон і маленькі вазок. Па тэлебачанні і на радыё беларуская мова не гучыць, кнігі на ёй даражэй за рускамоўныя і выходзяць маленькімі накладамі. Уся адукацыя — ад пачатковай да вышэйшай — вядзецца на мове нашых суседзяў, таму знайсці садок, дзе на беларускай да дзіцяці будуць звяртацца нават нянечкі — яшчэ той квэст і г. д. Ды і ў цэлым родная мова гучыць не так часта, як хацелася б (хоць мы ведаем людзей, якія прынцыпова перайшлі на беларускую пасля жнівеньскіх падзей).
Урокі беларускай літаратуры праводзяцца ў кожным класе школы. Вось ён — наймагутны рэсурс, які дазваляе павярнуць дзіцяці тварам да роднай мовы! Вось толькі пасля ўрокаў белліту дзеці выходзяць на белы свет з яшчэ большай упэўненасцю ў непатрэбнасці гэтага прадмету.
І справа не толькі і не столькі ў бацьках (многія дзеці транслююць каштоўнасці, закладзеныя ў сям'і) або выкладчыках (адток са школы лепшых педагогаў не можа не ўплываць на якасць адукацыі). А яшчэ і ў саміх падручніках.
Не будзем галаслоўнымі — возьмем «Літаратурнае чытанне» для 4 класа.
Пазбіраюць людзі дбайна
Лета шчодрыя дары.
Сціхлі на палях камбайны —
Загудзелі трактары
(Віктар Гардзей, «Жнівень»)
А яшчэ ў гэтым жа вершы расказваецца, как «пахне жытам і раллёю // перад новаю сяўбой».
У іншым творы Радзіму «праслаўляюць працай // на будоўлях, фабрыках, палях».
А цяпер возьмем статыстыку. Па дадзеных «Белстата», на 1 студзеня гэтага года ў Беларусі жылі 9,35 млн чалавек, з іх у вёсцы — усяго 2,06 млн. Большасць беларускіх дзяцей з гарадоў, яны жывуць ва ўласных кватэрах, а не ў вясковых хатах. Бацькі большасці з іх займаюцца бізнесам або з’яўляюцца ІП, сядзяць у офісах або канторах, працуюць у школах або ў сістэме аховы здароўя.
Але калі пачытаць падручнікі па беларускай літаратуры (дапаможнік для 4 класа выкарыстаны ўсяго толькі для прыкладу), то здаецца, што мы дагэтуль знаходзімся ў СССР. Там ёсць рабочыя, сяляне з іх прадметамі працы — і ўсе астатнія. Але гэта рэаліі жыцця — у лепшым выпадку — бабуль і дзядуляў вучняў. Гэта значыць нешта далёкае і зусім незразумелае.
Пры гэтым у сучасных падручніках па англійскай мове ёсць тэксты пра Гары Потэра і інстаграм, дыялогі стылізаваныя пад паведамленні ў мэсэнджэры. Не дзіўна, што англійская выглядае жывой і сучаснай.
Асобны раздзел у падручніку беларускай літаратуры прысвечаны Вялікай Айчыннай (ён так і называецца — «Лёс чалавека на вайне»). У ім прадстаўлены аповед пра партызанскую школу, верш пра Марата Казея, аповед пра тое, як дзіця чакае сустрэчы з бацькам, што не вярнуўся з вайны. Дарэчы, у апошнім творы герой чакае тату з кузні. Але ці шмат прадстаўнікоў гэтай прафесіі ёсць у наш час?
Зрэшты, вернемся да вайны. Чаму гэты раздзел з’явіўся ў падручніку, зразумела: дзяржава робіць выразную стаўку на патрыятызм. Але з вопыту зносін з дзецьмі зробім несуцяшальную выснову: казаць пра Вялікую Айчынную — жывой мовай, а не штампамі — мае сэнс толькі ў старэйшых класах. Да гэтага часу ў вучняў яшчэ не складваецца разуменне пра час. Таму ўсе падзеі мінулага — ад вікінгаў да партызан — аб’ядноўваюцца ў агульную характарыстыку «даўно» і змешваюцца ў агульную «кашу».
А яшчэ падручнік па беларускай літаратуры для 4 класа ледзь не захлынаецца ад канцэнтрацыі любові да роднай зямлі.
Свет помніць і сёння, як ты ваявала,
Што кожны чацвёрты ў зямлі беларус.
З сынамі Радзімы Маскву адстаяла,
Жыццё адстаяла, о Белая Русь.
Тут трэба ля гэтых азёр нарадзіцца,
І слухаць гаворку, і бачыць зару,
Каб сэрцам і доляй навек прычасціцца
К табе, мая чыстая Белая Русь
(Уладзімір Карызна, «Люблю цябе, Белая Русь»)
Або працытуем яшчэ адзін верш, напісаны Анатолем Грачаннікавым («Народ і песні»):
Ты любіш народ свой і край?
Песні яго спявай!
Вякамі раны лячыла
Айчына мая, Айчына.
Змагалася, ваявала,
А песні ўсё ж спявала.
Вам таксама захацелася хутчэй праспяваць беларускую песню пасля такога закліку? Вось у тым і справа!
Калі ўжо казаць пра любоў да радзімы і роднай мовы, дык чаму не рабіць гэта так, як Эдуард Валасевіч, аўтар байкі «Шпачыны канфуз»? У ім шпак, пабываўшы за мяжой, пачынае пераймаць іншых птушкам і ўжо не можа спяваць як шпак. Вобразна, ярка — і пераканаўча.
Чытаючы падручнік дарослымі вачыма, увесь час здаецца, што яго складальнікі спазніліся на добрыя -ццаць гадоў. Чаму аўтары даюць слова касманаўту Пятру Клімуку, які сцвярджае, што «сённяшнія хлапчукі заўзята гуляюць у касманаўтаў. Мараць лятаць у космас, быць камандзірамі караблёў»? Дзеці гулялі ў гэтую прафесію ў савецкі час, а ніяк не ў нашы дні.
Сучасныя школьнікі — жывыя, натуральныя і адкрытыя новаму — хочуць бачыць у кнігах адлюстраванне свайго жыцця. Але вобразы, якія транслююцца з падручнікаў беларускай літаратуры, ніяк не суадносяцца з рэальнасцю, з іх інтарэсамі і хобі.
Дзеля цікавасці мы таксама паглядзелі і «Литературное чтение» для 4 класа (то бок падручнік па рускай літаратуры). Там няма ні слова пра вайну. Ні пра пафасную любоў да радзімы. Ні пра фабрыкі і заводы. Там толькі мімаходзь згадваюцца вёскі. Затое там ёсць цікавыя гісторыі пра сяброўства, пра смеласць і адвагу, пра баязлівасць і здраду. Пра нармальнае паўнавартаснае жыццё.
Нескладана здагадацца, што выберуць дзеці. Як у 4 класе, так і ў наступныя гады. Шкада, але агульная падача беларускай літаратуры з гадамі не змяняецца. Хоць у ёй хапае сучасных цікавых аўтараў: ад Валерыя Гапеева да дуэта суаўтараў Андрэй Жвалеўскі — Яўгенія Пастарнак. Але ж яны не пісалі пра сучасную вёску, а значыцца навошта іх вывучаць у школе?